تخت‌جمشید، تختگاه هخامنشیان

این اثر باستانی را داریوش اول هخامنشی (۵۲۱ - ۴۸۵ ق. م.) بنیان نهاد و جانشینان وی در تکمیل و گسترش آن کوشیدند. تاریخ بنیان‌گذاری صفه تخت جمشید را بعضی ۵۲۰ ق. م. و برخی ۵۱۸ ق. م. ذکر کرده‌اند. هنگامی که داریوش اول ارگ سلطنتی و کاخ‌های خود را در دامنه غربی کوه رحمت (یا کوه مهر) بنیان گذارد هیچ نشانه ای از سکونت و استقرار جمعیت‌های انسانی در آنجا وجود نداشت. خود او در متن عیلامی سنگ نوشته دیوار جنوبی تخت جمشید می گوید: «داریوش شاه گوید، چونان که بر بالای این مکان این دژ ساخته شد، پیش از من در اینجا دژی ساخته نشده بود. به یاری اهورامزدا این قلعه را ساختم.»

به استناد متن کتیبهٔ سنگ بنای تخت جمشید و سنگ نوشته خشیارشا (۴۸۵ - ۴۶۵ ق. م.) بر پیشانی دروازه ملل، هخامنشیان به تبعیت از نام سرزمینشان پارس آن را «پارسه» نامیده‌اند. نام تخت جمشید در متون سده‌های آغازین اسلامی به چشم نمی‌خورد و دقیقاً مشخص نیست که ایرانی‌ها از چه زمانی آن را تخت جمشید نامیده‌اند. مولف ناشناخته عجایب‌نامه در ۱۱۹۴ م. از این مکان با نام «قصر جمشید» یاد کرده است. از نوشته‌های فرصت‌الدوله شیرازی نیز چنین بر می‌آید که در دوره قاجار به همین نام (تخت جمشید) معروف بوده است. در دوره پهلوی به ویژه پس از کاوش‌های باستان‌شناختی بود که نام تخت جمشید بر سر زبان‌ها افتاد.

در ساختن ارگ پارسه، چند نوع مصالح به کار برده‌اند: خشت بزرگ (۳۳×۳۳×۱۲ سانتی‌متر)، آجر و آجر لعابدار، ملات قیر، اندود گچی که رنگی بوده و برای پوشاندن کف یا تزئین ستون‌های چوبی به کار می‌رفته‌است، چوب برای شاه تیرها و درها و ستون‌های کوچک، سنگ یا آهک سفید که از معدن‌های نزدیک می آوردند یا آهک سیاه مرمرنما که از معدن‌های مجدآباد در چهل کیلومتری غرب تخت جمشید می‌آوردند. سنگ‌ها را در همان معدن نیم تراش می‌کردند و درگاه‌ها و ستون‌ها و زیرستون‌ها را در جای نصب، از بالا به پایین تمام تراش می‌نمودند و قلم‌ها و تیشه‌ها و ابزارهای زبره‌تراشی و نرم‌تراشی متعدد را در مراحل مختلف به کار می‌گرفتند.

تصرف و تخریب پارسه در بهار ۳۳۱ ق.م. از مهم‌ترین فصول تاریخ اسکندر مقدونی است. شواهد باستان‌شناسی نشان داده که بناهای روی صفه و بعضی از ساختمان‌های برزن جنوبی دچار حریق شده و سوخته‌اند. اینکه آیا آتش‌سوزی کاخ‌ها عمدی بوده است، یا اتفاقی معلوم نیست. به گفته آریان، اسکندر تخت جمشد را به انتقام ویرانی معابد اکروپل آتن، که به دست سپاهیان خشیارشا سوزانده شده‌بود، آتش زد. مورخان دیگر چون دیودروس سیسیلی و پلوتارک نوشته‌اند که آتش سوزی در مجلس بزم سپاهیان اسکندر به طور اتفاقی رخ داد. چنان که پلوتارک می‌نویسد هزاران قاطر و شتر گنج‌های غارت‌شده را به اکباتان (همدان) حمل کردند.

نظام اداری متمرکز در تخت جمشید بر حوزه‌ای نظارت داشت که از رامهرمز یا بهبهان تا نیریز امتداد داشته و نظام اقتصادی پیچیده‌ای را اداره می‌کرد، که امور ده‌ها هزار کارگر وابسته را مدیریت می‌نمود. انجام این امور،به یک نظام دیوان‌سالاری کارآمد با مجموعه‌ای از قوانین، سلسله مراتب و روال‌های مشخص نیاز داشت. نحوۀ پردازش اطلاعات، به واضح‌ترین شکل ممکن در قالب‌های گوناگون الواح انعکاس یافته است.

اغلبِ کاری که در سازمان اداری تخت جمشید تدارک دیده می‌شد، نیاز به نیروی کار فراوانی داشت: استخراج و پرداخت سنگ، احداث و نگهداری راه‌ها و کانال‌های آبیاری، تهیۀ آرد، آماده‌سازی نوشیدنی، شخم زدن مزارع و ... . مقامات هخامنشی در پارس و سایر مناطق، به‌ طور پیوسته به دنبال کارگران، به ویژه کارگران ماهر بودند و گاهی اقدام به استخدام کارگر از نقاط دوردست می‌کردند. به همین دلیل است که الواح خشتی باروی تخت جمشید اغلب از کارگران بلخی، مصری، لودیایی، بابلی و غیره نام می‌بَرند .